De geschiedenis van Purmerend

De geschiedenis van Purmerend

Frans J.P.M. Kwaad,
fysisch geograaf

In deze site worden oude kaarten van Noord-Holland en Purmerend, prenten van Slot Purmersteijn en oude foto's van Purmerend getoond.

Onderdelen van de site zijn:
   1. De landschappelijke situatie van Purmerend.
   2. Historische kaarten van Noord-Holland.
   3. De stadsontwikkeling van Purmerend.
   4. Historische stadsplattegronden van Purmerend.
   5. Willem Eggert en huis, kasteel of slot Purmersteijn.
   6. Foto's van Purmerend uit de jaren 1860-1940.
   7. Geraadpleegde bronnen.

1. De landschappelijke situatie
Purmerend is ontstaan in de veertiende eeuw in een zeer waterrijk gebied, zoals blijkt uit de bijgaande historische kaarten. Het had niet veel gescheeld, of heel Noord-Holland was ten prooi gevallen aan het water. Wat ging vooraf?
     (a) In de lange periode tussen ca. 3000/2000 vóór Chr. en 1000 AD heeft zich een metersdik pakket veen gevormd in West-Nederland en het latere Zuiderzeegebied. Bij Hobreede is de veengroei ca. 2300 vóór Chr. begonnen (C14-datering). Rond 1000 AD was het veen uitgegroeid tot enkele meters boven zeeniveau. Het groeide in de vorm van grote "kussens" die plaatselijk wel tot 10 m dik zijn geworden.
     (b) De ontginning van het veenland van West-Nederland, vanaf 800 à 1000 AD, ging gepaard met ontwatering, inklinking en oxidatie van de veenbodem. Hierdoor trad een maaiveldsdaling op van (uiteindelijk) enkele meters en kwam het land beneden zeeniveau te liggen. Het veenland ten noorden van de lijn Purmerend-Edam (de Zeevang) ligt nu op ca. 2 m beneden NAP. Klik hier voor een kaart van de resterende veendikte in midden Noord-Holland.
    (c) Vanaf 1100 AD breidde het Almere en de Zuiderzee zich uit ten koste van het omringende veenland. Dit ging gepaard met aanzienlijke landverliezen in de Kop van Noord-Holland ten noorden van de lijn Schagen-Medemblik. Dit land is later weer ingepolderd.
     (d) In het veenland van Noord-Holland boven het IJ ontstond een aantal zich snel uitbreidende meren, waarvan er drie in open verbinding met elkaar en met de Zuiderzee stonden, te weten de Schermer, de Beemster en de Purmer. Die meren stonden dus onder invloed van het zoute zeewater, en van stormvloeden tijdens noorderstorm op de Zuiderzee. Zie onderstaande peilmetingen op de Zuiderzee bij Urk. De bodem van de Beemster, de Purmer en de Wormer ligt op 3.50 tot 4 m beneden NAP. Al het veen is in deze droogmakerijen verdwenen. De kleiondergrond van het veen is tevoorschijn gekomen.

Hiertegen stelde de mens zich teweer door:
     (a) De aanleg van verschillende dijkringen in Noord-Holland.
     (b) De bouw van dammen in de waterlopen die de open binnenwateren verbonden met het buitenwater (Rekeredam, Zaandam, Knollendam, Krommeniedam, Schardam, Nieuwendam bij Monnikendam).
     (c) De aanleg van sluizen om het vloedwater van de Zuiderzee te kunnen keren. Een bijzonder geval, dat de gemoederen meer dan twee eeuwen heeft beziggehouden, was de situatie in Edam. In 1357 kreeg Edam stadsrecht en het recht om een nieuwe haven te graven tussen de Purmer en de Zuiderzee, welke nieuwe haven ten eeuwigen dage 'onversparret' (onversperd) mocht worden gebruikt. Het laatste was van groot belang, omdat door de vrije beweging van het eb- en vloedwater de haven zonder grote kosten op diepte kon worden gehouden. Dit was een heel opmerkelijke gunst, omdat op tal van andere plaatsen in deze tijd juist de verbinding met het buitenwater moest worden gesloten. Ook Edam werd uiteindelijk in 1544 toch onder druk gezet om sluisdeuren te plaatsen die bij vloed op de Zuiderzee konden worden gesloten. Door fel en deels lijdelijk verzet van Edam heeft het tot 1618 geduurd voordat de sluisdeuren er (definitief) kwamen en inderdaad bij vloed werden gesloten.
     (d) Het bedijken en droogleggen van de binnenmeren.
     (e) Het opzetten van organisatie, regelgeving en financiering op het gebied van de waterstaat, i.c. de waterschappen. De strijd tegen het water houdt ons tot op de dag van vandaag bezig. De zeespiegel aan de Nederlandse kust is in de periode 1891-2008 met 22 cm gestegen. Dit was een lineaire stijging, dus zonder versnelling. Als de door het KNMI verwachte zeespiegelstijging langs onze kust van 35 á 85 cm tot het jaar 2100 inderdaad optreedt, zal de strijd tegen het water alleen maar meer geld en aandacht opeisen. We bereiden ons daar nu al op voor.

2. Historische kaarten van Noord-Holland

Reconstructiekaart van het Noorderkwartier rond ca. 800 AD. De kaart laat de situatie zien voor het begin van de ontginning. Het gebied was bedekt met een aaneengesloten veendek waarvan het oppervlak tot enkele meters boven zeeniveau reikte. Enkele veronderstelde waterlopen in het veen zijn aangegeven. Het veen was onbewoond, want een ontoegankelijk en onbegaanbaar moeras. De grote binnenmeren moesten nog ontstaan. Er waren nog geen dijken. Medemblik bestond in 800 AD al wel. (Danner, Lambooij en Streefkerk, 1994).

In de Zaanstreek zijn nabij Assendelft sporen van bewoning teruggevonden uit de Vroege IJzertijd (650-550 vóór Chr.) en uit de periode tussen 200 vóór Chr. en 200 na Chr., met name de Romeinse tijd. Rond 200 AD breekt daar de bewoning af. Veengroei krijgt weer de overhand, totdat in de 10e eeuw de systematische ontginning van het veen in de Zaanstreek begint. Klik hier voor meer informatie.

West-Friesland is al bewoond geweest in het Neolithicum en de Bronstijd. De oudste sporen van bewoning (bij Zandwerven en Aartswoud) dateren van omstreeks 3000 vóór Chr. Maar vooral in de periode tussen 1350 en 800 vóór Chr. (de Midden en Late Bronstijd) is oostelijk West-Friesland relatief dicht bevolkt geweest, tot wel 11 personen per km2. Resten van bewoningskernen uit die tijd zijn opgegraven nabij Andijk, Bovenkarspel, Grootebroek, Hoogkarspel, Oostwoud en Zwaagdijk. Rond 800 vóór Chr. kwam de Bronstijdbewoning van West-Friesland tot een einde en nam de veengroei (weer) de overhand, totdat ook daar rond 1000 AD de systematische ontginning van het veen begon. Ga naar het Ontstaan van West-Friesland voor meer informatie hierover.

Reconstructiekaart van Noord-Holland rond ca. 1350 AD. Het gebied is volledig ontgonnen en in cultuur gebracht. Door inklinking en oxidatie tengevolge van ontwatering en akkerbouw is het oppervlak van het veen gedaald tot beneden zeeniveau. Grote binnenmeren zijn ontstaan in het veen en dijkringen zijn aangelegd. In de Kop van Noord-Holland is veel land weggeslagen door de zich uitbreidende Zuiderzee. Wieringen is een eiland geworden. De Schermer, de Beemster en de Purmer staan bij Edam en Monnikendam in open verbinding met de Zuiderzee. In deze tijd ontstond Purmerend aan het verbindingswater tussen de Beemster en de Purmer. (Danner, Lambooij en Streefkerk, 1994).

Het oppervlak van het veen was rond 1200 AD al gedaald tot iets boven hoogwater op de Zuiderzee (toen nog Almere), zodat de aanleg van dijken noodzakelijk werd. De belangrijkste dijkringen waren rond ca. 1250 AD grotendeels voltooid. Vanaf die tijd tot op de dag van vandaag - dus al ruim 800 jaar - zijn we gedwongen om Noord-Holland kunstmatig droog te houden door een stelsel van dijken, sluizen en gemalen (windmolens, stoom-, diesel- en electrische gemalen). De zeespiegel is in die tijd niet meer dan 50 cm gestegen. De bodemdaling van enkele meters t.o.v. zeeniveau in de afgelopen duizend jaar komt vrijwel volledig op rekening van inklinking en oxidatie van het veen (en onderliggende klei). Zie de onderstaande figuur:

Schematische weergave van maaiveldsdaling (bruine lijn) van ca. 4 m en zeespiegelstijging van ca. 0,5 m tussen 1000 AD en heden.

Let op: Wat is precies een polder? Een polder is een door dijken omsloten gebied, waarin de waterstand door middel van bemaling op een bepaald peil wordt gehouden. Het woord polder houdt dus niet per definitie in, dat het land oorspronkelijk water was en is drooggemalen. Dat kan wel, maar hoeft niet. Polderland kan door bodemdaling beneden de zeespiegel zijn komen te liggen, waardoor bemaling noodzakelijk werd, zoals al het veenland van Noord-Holland. Drooggemalen meren, zoals de Beemster en de Purmer, zijn een bijzonder soort polders. Dat zijn zgn. droogmakerijen. De Wieringermeerpolder en de Noordoostpolder zijn drooggemalen delen van het IJsselmeer.

Hollandt Van Deventer 1545

Kaart van Holland door Jacob van Deventer uit 1558. Klik hier voor grote versie (Bron: Wildernis kaarten).

Uitsnede uit de kaart van Christiaan Sgroten, 1573

Uitsnede uit de kaart van Joost Jansz. Beeldsnyder, 1575

Dijken in Holland in de tijd rond 1550. Zie: Dijkringen in NH

Beemster 1607

De Beemster voor de droogmaking (Pieter Cornelisz. Cort 1607)

Deel van de kaart van Noord-Holland door Blaeu uit 1640. De Schermer (1635), de Beemster (1612), de Purmer (1622), de Wormer (1626) en andere meren zijn drooggelegd.

Purmerend en omgeving op de kaart van Dou uit 1680 (facsimilé herdruk uit 1970 van de 5e druk uit 1745)

3. De stadsontwikkeling van Purmerend
De geschiedenis van Purmerend heeft zich ruim 600 jaar, van 1340 tot 1960, afgespeeld op een klein oppervlak, globaal begrensd door de Kanaalkade-Kanaalschans in het westen, de gracht langs de Wolthuissingel in het oosten, de Where in het noorden en de Bernard Nieuwentijtstraat in het zuiden. Pas vanaf 1960 is Purmerend veel groter geworden.

De eerste berichten over Purmerend dateren uit 1340.
In 1410 kreeg de stad stadsrechten.
De Kaasmarkt is het oudste punt van Purmerend. Het plein ligt op de viersprong Padjedijk, Peperstraat, Breedstraat en Hoogstraat. In 1417-1418 werd op dit kruispunt de eerste kerk van Purmerend gebouwd. In 1519 werd deze grotendeels door brand verwoest en herbouwd. In 1572 kwam de kerk in protestante handen. In 1850 werd de kerk gesloopt en ter plaatse een nieuwe kerk gebouwd, de huidige Groote Kerk of Koepelkerk.
In 1484 kreeg de stad het marktprivilege voor twee jaarmarkten en een weekmarkt. In de eerste eeuwen was vis heel belangrijk, later vee en zuivel. Marktplaats was eerst de Kaasmarkt, vanaf 1600 de Koemarkt.
In 1484 was de stad omgeven door grachten, die in veel latere tijd zijn gedempt: Gedempte Wheere, Gedempte Singelgracht (vroeger Slotterburgwal), Westerstraat (Cakenburgh), Nieuwstraat (Zuideind), Willem Eggertstraat (Weeshuisburgwal) en Kolkstraat (Kolck). Deze grachten vormden één doorlopende gracht die in verbinding stond met de Wheere. De Neckerdijk, Kanaalstraat, Zuidersteeg en Westersteeg waren ook grachten.
Er waren toen nog geen versterkingen aangelegd.
In 1572 werd de stad versterkt door Sonoy. Hij liet de Boonakker, de Kikkerbuurt en het Gouw aan de zuidkant van de stad indijken (de huidige Bloemenbuurt?). Hij liet stadswallen opwerpen.
In 1573 een tweede versterking, nu met bolwerken. De stadswal zal hebben gelopen vanaf de Beemster langs de huidige Kanaalkade en Kanaalschans tot aan de Amsterdamse poort, verder langs de Nieuwe Gracht naar de Koemarkt en verder tot aan de Purmerpoort.
In 1574 een volgende uitleg, nu aan de noordzijde door indijking van de Hoornse buurt, Zoutkeet, Tuinstraat en het eiland.
In 1612 werd de Beemster drooggemalen, in 1622 de Purmer en in 1625 de Wormer.
In 1614 een nieuwe uitleg, nu aan de westzijde door indijking van de Baan, het Nieuwland, de Neckerdijk en achter het slot om. Voorts in dat jaar een uitleg aan de noordzijde door indijking van het Venediën tussen de Hoornse poort en de Beemsterringvaart.
In 1645 stadsvergroting met het gebied begrensd door de Wheere, het Looiersplein, de Plantsoengracht en de Nieuwstraat. Hiertoe moesten bestaande wallen worden afgebroken en verlegd. De bolwerken op de Koemarkt en Koestraat werden afgebroken en vijf bastions werden gebouwd, resp. op de plaats van de oude algemene begraafplaats, op de hoek van de Nieuwe Gracht, op het Schoolplein, aan de zuidzijde van de huidige sluis (lokatie van de Noordermeelmolen) en op het Looiersplein.

Purmerend was met ca. 2000 inwoners in de Gouden Eeuw (17e eeuw) een kleine stad. Ter vergelijking: Hoorn had 14.000 inwoners in 1630. Het was geen rijke stad, zoals Edam, Hoorn en Enkhuizen. Purmerend was geen VOC-stad. Het was wel een van de zeven steden van het College van Gecommitteerde Raden van Holland en West-Friesland. Dit college vertegenwoordigde het Noorderkwartier. Er stonden eenvoudige woningen langs de grachten van Purmerend. Er waren weinig patriciërshuizen. Een eenvoudige gevelwand tekende de stad als die van middenstanders en boeren. De periode 1600-1650 was de bloeitijd van de Hollandse steden. Verhoofstad geeft in zijn boek "Geschiedenis van Purmerend" (1947) een levendige beschrijving van de aanblik van Purmerend in de zeventiende eeuw. Klik hier om zijn schets te lezen.

In 1824 werd het Noordhollands Kanaal geopend.
Na 1850/1900 werden de wallen geslecht en vervangen door groenstroken.
Uit 1900-1920 dateert de woningbouw aan de Heerengracht, Julianastraat, Julianaplein, Wilhelminalaan, Vooruitstraat en Bernard Nieuwentijtstraat. Hieraan is meegewerkt door architect J.J.P. Oud.
In 1911-1912 werd het Liduinaziekenhuis gebouwd.
In 1916 doorbraak van de Waterlandse Zeedijk en overstroming van Purmerend.
Na 1945 werd de Bloemenbuurt gebouwd.
Vanaf 1960 ontstonden de grote uitbreidingswijken Overwhere 1, Overwhere 2, Wheermolen, Gors, Molenkoog, Purmer Noord, Purmer Zuid, Baanstee en Weidevenne. Purmerend groeide uit tot een gemeente met 80.000 inwoners.
In 1979 is het Willem Eggert Winkelcentrum gebouwd in het oude centrum van Purmerend. Hiervoor zijn in totaal 134 oude panden afgebroken, o.a. de gehele Kaatjessteeg. Het waren geen monumentale of beeldbepalende panden, en ze verkeerden voor het merendeel in slechte staat van onderhoud. Toch zouden we nu misschien eerder kiezen voor renovatie dan voor sloop. Als men destijds voor renovatie had gekozen, hadden de winkels i.p.v. in het Willem Eggert Centrum, gevestigd kunnen worden in de gerenoveerde panden, met behoud van het oude straatbeeld. Zie onderstaande foto's en plattegrond (Waterlands Archief).
In 2009 heeft een ingrijpende herinrichting van de Koemarkt plaatsgevonden. De Koemarkt is het gezichtsbepalende plein van Purmerend. Tot voor enkele jaren werd hier, vanaf ca. 1600, op dinsdag de wekelijkse veemarkt gehouden. Door wettelijke bepalingen in verband met veeziekten was dit niet langer mogelijk. Door de herinrichting van het plein is het karakter van een veemarkt volledig verdwenen. Het ruime plein met de omringende horeca is nu geschikt voor grote caféterrassen en evenementen.
In 2010 viert Purmerend feest om het feit te herdenken, dat het 600 jaar geleden stadsrechten heeft gekregen.

Purmerend telt 30 rijksmonumenten en 87 gemeentelijke monumenten. Klik hier voor de monumentenlijst van Purmerend met de adressen en het bouwjaar of de bouwperiode van de panden. In maart 2010 zijn nog eens 43 panden aangewezen voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst. Klik hier voor foto's van de rijksmonumenten. Slechts enkele kleine panden dateren uit de zeventiende eeuw. Enkele grotere panden stammen uit de achttiende eeuw. De meeste monumentale panden zijn uit de periode 1880-1920. De architect J.J.P. Oud (1890-1963) is afkomstig uit Purmerend. In de jaren 1906-1914 ontwierp en werkte hij mee aan enkele panden in Purmerend (Herengracht 23, Julianastraat 54, Venedien 7, Vooruitstraat 143-149, Wilhelminalaan 10, ZO Beemster Zuiderweg 89 en 159). De architect en meubelontwerper Mart Stam (1899-1986) is ook afkomstig uit Purmerend. Ga naar Monumentenwandeling Purmerend voor een boekje met beschrijvingen en foto's van een selectie van markante Purmerendse monumenten uit diverse perioden en bouwstijlen, ontworpen door Purmerendse architecten. Klik hier voor een overzicht van bouwstijlen.

Hieronder enkele voorbeelden van panden die zijn gesloopt voor de bouw van het Willem Eggert Winkelcentrum:

Bultstraat Kaatjessteeg

Kaatjessteeg Kaatjessteeg

Het centrum van Purmerend in 1975, kort voor de bouw van het Willem Eggert Centrum

De bevolkingsontwikkeling van Purmerend:
1340     enkele tientallen inwoners
1420 ca.    500
1514 ca.    800 (210 huizen)
1632 ca. 1.800 (457 huizen)
1740        2.600 (630 huizen)
1800        3.370 (692 huizen)
1818        2.824
1930        6.062
1950        7.000
1960      10.000
1970      23.000
1980      32.000
1990      58.000
2000      70.000
2010      79.000

(Bronnen: Huurdeman, 1975; Purmerend-Wikipedia)

4. Historische stadsplattegronden van Purmerend

Uit de tijd vóór 1800 zijn de volgende historische stadsplattegronden van Purmerend bekend:
     1. Jacob van Deventer, 1560, schaal 1:8000, afmetingen 29,5 x 42 cm (Purmereynde en omgeving)
     2. Marcus Boxhorn, 1632, schaal 1:5000, afmetingen 15,5 x 23 cm
     3. Johann Merck, 1649, kaart in manuscript
     4. Joan Blaeu, 1649, schaal 1:5000, afmetingen 15,5 x 23,5 cm
     5. Caspar Merian, 1654, schaal 1:5000, afmetingen 17 x 14 cm
     6. Johannes Janssonius, 1657, schaal 1:4500, afmetingen 20 x 25 cm
     7. Joan Blaeu, ca. 1670, in tweedelig stedenboek
     8. Frederick De Wit, ca. 1698, schaal 1:2000, afmetingen 37,5 x 48 cm
     9. Johannes Covens en Cornelis Mortier, 1725
   10. Isaac Tirion, 1743, schaal 1:4700, afmetingen 16,5 x 21 cm
De kaarten onder nr. 4 en 6 zijn gebaseerd op kaart nr. 2 en verschillen daar weinig van. Kaart 5 is gebaseerd op kaart 3. De kaarten 8 en 9 zijn gebaseerd op kaart nr. 7. Kaart nr. 7 is pas recent gevonden. Voor meer hierover zie Werner.

Plattegrond van Purmerend door Jacob van Deventer, 1560. Het water De Weere vormde de open verbinding tussen de Beemster en de Purmer. Klik hier voor grote kaart.

Plattegrond van Purmerend volgens Marcus Zuerius Boxhorn, 1632 (Noord is links). Klik hier voor groot formaat.

Purmerend door Blaeu in 1649. Klik hier voor groot formaat.

Janssonius, 1657 Merck, 1649 Merian, 1654

Plattegrond van Purmerend door Blaeu uit ca. 1670

Plattegrond van Purmerend door Frederick de Wit, 1698 (Noord is boven). Klik hier voor groot formaat.

Plattegrond van Purmerend door Johannes Covens en Cornelis Mortier, 1725 (Noord is boven). Klik hier voor groot formaat.

Plattegrond van Purmerend door Tirion, 1743 (Noord is boven)

Purmerend door Tirion, 1743

Purmerend (Noord is rechts)

Het centrum van Purmerend nu

5. Huis, kasteel of slot Purmersteijn (1413-1741)

Willem Eggert

Willem Eggert (1360-1417) was bankier en schepen van Amsterdam. Hij was een vermogend man en woonde in een aanzienlijk huis met tuin en boomgaard aan de Windmolenstraat (nu Nieuwendijk) nabij de Dam in Amsterdam. Hij bezat uitgestrekte landerijen in Weesp, Monnickendam, Oosthuizen, Aalsmeer en Wognum. In 1404 stelde Albrecht, graaf van Holland, hem aan als tresaurier (bewaker van de schatkist). Hij trad ook op als stadhouder van de graaf van Holland. De Nieuwe Kerk aan de Dam in Amsterdam werd met zijn kapitaal gebouwd (rond 1410). Hij was de steun en toeverlaat van graaf Willem VI (zoon en opvolger van Albrecht). In 1410 ontving Willem Eggert van Willem VI de heerlijke rechten over Purmerend. Hij kreeg verlof om daar een kasteel of woning te laten bouwen. Dat werd het kasteel Purmersteijn, gelegen aan de westkant van de stad. In 1413 was het gereed. In 1417 overleed Willem Eggert, op wie vele hooggeplaatsten afgunstig waren. Hij is begraven in de Eggertkapel van de Nieuwe Kerk aan de Dam in Amsterdam. Ondanks zijn hoge functies en rijkdom bleef Willem Eggert een eenvoudig man. Zijn grootste bemoeienis was de medemens. Hiertoe schonk hij grote bedragen aan de kerk voor haar diakonale taken. Kasteel Purmersteijn ging vele malen in andere handen over. In 1423 is het een keer herbouwd. De heren van Purmerend hebben er niet vaak zelf gewoond. Dat lieten zij over aan hun rentmeesters of kasteleins. De laatste kastelein was Constantijn van Ruijtenburg, overleden in 1726. In 1741 is slot Purmersteijn, al in vervallen toestand, afgebroken. Een bijbehorende stal, gebouwd in 1700, werd in stand gehouden en is nog tientallen jaren gebruikt voor diverse functies. Op het Slotplein houden een paar lage muurtjes de herinnering aan het kasteel levend. (Bron: Huurdeman, 1975).